Οι ωραίοι και οι γενναίοι περπατούν στα νοτιοδυτικά της Κέρτεζης
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Ι. Οι κερτεζίτες είναι περιπατητές
Τα δύσκολα χρόνια το περπάτημα ήταν μέρος της καθημερινής εργασίας, όπως είναι σήμερα κυρίως στους κτηνοτρόφους. Μπορεί κάποιες φορές να μεταφέρονταν άνδρες, γυναίκες και μεγαλωμένα παιδιά είτε προς τον κάμπο είτε προς τις γύρω πλαγιές ή βουνά με υποστατικά. Στις επιστροφές όμως δούλευε πολύ ο ποδαρόδρομος.
Το κουβάλημα με τα φορτωμένα ζώα στ’ αλώνια τον Ιούλιο των δεματιών με σιτάρι ή κριθάρι, αργότερα των φασολιών και του αραποσιτιού είχε περπάτημα. Το κουβάλημα καυσόξυλων τον Αύγουστο, είτε από τον έλατο, είτε από τις καστανιές, είτε από τον κάμπο είχε παρομοίως πολύ περπάτημα. Το ίδιο με το κουβάλημα του μούστους με τα φορτωμένα με γιδιές υποστατικά μέχρι να αδειάσουν στα φρεσκοπλυμένα βαγένια. Το κουβάλημα κάθε τόσο πουρναριών για τους φούρνους το ίδιο. Τον χειμώνα το κουβάλημα «φάκνας», δηλαδή χορταριού, τριφυλλιού, κορφάδων ή άχυρου για τα ζώα στα κατώγια ομοίως…
Όμως και οι συνταξιούχοι δημόσιοι ή μη υπάλληλοι το καλοκαίρι, μαζί με όσους έκαναν διακοπές με άδειες στο χωριό δεν άφηναν το καθημερινό περπάτημα, ειδικά μόλις έπεφτε ο ήλιος γύρω στις επτά το βράδυ. Βλέπετε στην Κέρτεζη οι ανατολικές απολήξεις του Ερύμανθου και κυρίως οι Τρεις Γυναίκες, έδιναν (και δίνουν) δυο ώρες ημέρα το εσπέρας χωρίς ήλιο!
Από το Κεφαλόβρυσο, λοιπόν, μέχρι την κεντρική πλατεία χαμός. Από την κεντρική πλατεία και μέσα από την αγορά μέχρι το σχολείο το ίδιο. Πολλοί και πολλές όμως έφταναν μέχρι το «κουτί» του Αη Γιώργη (εικονοστάσι). Το πήγαινε – έλα κρατούσε τουλάχιστον δυο ώρες, ενώ οι χαιρετούρες δεν σταματούσαν. Τώρα όμως η κωμόπολη έγινε χωριό, λίγες οι παρέες και λιγότερα τα περπατήματα. Αυτά γίνονται πλέον με το ξημέρωμα από τους συνταξιούχους και παραθεριστές σε γοργό ρυθμό, ενώ το βράδυ σε αργό, όπως παλιά.
ΙΙ. Εκεί που έτρεχε η καλλίφωνη Καλλιστώ
Η περιοχή για το περπάτημα και το τραγούδι έχει στην περιοχή μας ένα αρχαίο μύθο. Από τον μύθο, λοιπόν της καλλίφωνης Καλλιστούς, που έτρεχε στα δυτικά βουνά της Κέρτεζης, πήραν αυτά το όνομα Καλλιφώνια όρη.
Κατά το 1835, που ιδρύθηκαν οι δήμοι στην παλαιά Ελλάδα, δημιουργήθηκε και στην Κέρτεζη (για λίγα χρόνια – κατάργηση το 1841) δήμος με το όνομα «Δήμος Καλλιφωνίας». Είχε σήμα την «αηδόνα επί πλατάνου»! Όταν όμως το 1870 ξαναδημιουργήθηκε, είχε το ίδιο μεν όνομα, αλλά πλέον έφερε ως σήμα την καλλίφωνη Καλλιστώ επί βράχου! Περιελάβανε επίσης τα χωριά Σαββανοί (κατόπιν Καλλιφώνιο), Λαγοβούνι, Συρμπάνι (Πριόλιθος) και Κάνδαλος.
Ψάχνοντας στο διαδίκτυο βλέπουμε τα εξής συνοπτικά: «Στην Ελληνική Μυθολογία η Καλλιστώ φέρεται ως κόρη του βασιλιά της Αρκαδίας Λυκάονα. Το όνομά της προήλθε από την ελληνική λέξη κάλλος, που σημαίνει ομορφιά, ωραιότητα. Καλλίστη=ωραιοτάτη, η ομορφότερη.
Η Καλλιστώ ήταν επίσης γνωστή ως μια από τις Νύμφες που είχαν δώσει όρκο παρθενίας και συνόδευαν την Παρθένο θεά Άρτεμη. Συνδέθηκε με τον Δία και γέννησε μαζί του τον μεγάλο ήρωα της Αρκαδίας, τον Αρκάδα. Ίσως η Άρτεμις που νευρίασε, την μεταμόρφωσε σε άρκτο (αρκούδα). Η Μαία τότε ανέλαβε τον μικρό Αρκάδα για να τον προστατέψει.
Κατά μια εκδοχή, η Καλλιστώ, από σχέση της με τον θεό Ερμή ή τον Δία, γέννησε και τον «τραγοπόδαρο» θεό Πάνα».[1]
Γνωρίζουμε ήδη ότι στην αρχαία πόλη Κύναιθα, την 5η των Αρκάδων, που κτίστηκε σε κάποια ευάερη, ευήλια και προστατευόμενη πλαγιά της σημερινής κοιλάδας του Ερασίνου – Βουραϊκού ποταμού και κοντά σε πηγές λάτρευε τόσο τον Δία, την Άρτεμη και τον Διόνυσο. Ας δούμε κάποια στοιχεία γιατί ο μύθος της καλλίφωνης Καλλιστούς την θέλει στην περιοχή της σημερινής Κέρτεζης και να περιτριγυρίζει τα εξ αυτής ονομασθέντα «Καλλιφώνεια όρη».
1) Ο Παυσανίας[2] γράφει:«…’’κάποιοι Αρκάδες στην καταγωγή που ονομάζονται Κυναιθαείς αφιέρωσαν στην Ολυμπία το άγαλμα του Δία μ’ έναν κεραυνό στο κάθε χέρι. Η χώρα τους απέχει σαράντα στάδια από τους Λουσούς (1 στάδιο = 185 μέτρα) και στην αγορά τους έχουν στήσει βωμούς θεών και ανδριάντα του Αυτοκράτορος Ανδριανού.
Το πιο αξιόλογο που διαθέτουν είναι το ιερό Διονύσου, όπου κάθε χειμώνα τελούν γιορτή, στην οποία οι άνδρες αλείφουν το σώμα τους με λάδι και παίρνουν από το κοπάδι βοδιών, όποιον ταύρο βάλει ο Θεός μπροστά τους και τον φέρνουν στο ιερό. Η θυσία αυτή συνηθίζεται σ’ αυτούς. Δύο στάδια μακριά από την πόλη υπάρχει πηγή με κρύο νερό και πάνω απ’ αυτή πλάτανος. Όποιος έχει πληγωθεί από λυσσασμένο σκυλί ή έχει άλλη πληγή μπορεί να θεραπευτεί, αν πιεί από το νερό της. Εκ αιτίας αυτού λένε την πηγή Άλυσο.
Φαίνεται λοιπόν ότι το Αρκαδικό νερό κοντά στη Φενεό, που ονομάζεται Στύγα προξενεί αφανισμό των ανθρώπων και η πηγή των Κυναίθων αποτελεί αντίβαρο ευεργεσίας προς το κακό της Στύγας” …»[3].
2) «Κατά μία εκδοχή η τοποθεσία αυτή (της Κέρτεζης) βρισκόταν η Κύναιθα, η βορειότερη πόλη της Αρκαδικής Αζανίδος.[4] Ο Γ.(άννης) Πίκουλας, μετά από μελέτη του οχυρού που βρίσκεται στην περιοχή Ράχη Ρουμάνη, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ‘’χρονολογείται στα Ελληνιστικά χρόνια και πιο συγκεκριμένα στον 3ο π. Χ. αιώνα (περίπου 230π. Χ.) όταν στην περιοχή έγιναν πάμπολλες συγκρούσεις κατά τη διαμάχη μεταξύ Σπάρτης, Αιτωλών και Αχαϊκής Συμπολιτείας..’’[5]…».[6]
3) Το αρχαιότερο εύρημα στην Κέρτεζη, είναι ένα χάλκινο ειδώλιο, το οποίο βρέθηκε το έτος 1927 στο χώρο του Νεκροταφείου. Τον τρόπο εύρεσής του, τον παραθέτουμε όπως τον περιγράφει ο Αρχαιολόγος Αλέξιος Φιλαδελφεύς στην εφημερίδα ‘’Πατρίς’’ Σάββατο 13 Οκτωβρίου 1928.
Μεταξύ άλλων για την Κέρτεζη γράφει: ‘’Στην Κέρτεζη προβάλλει σεπτόν ερείπιον, με τυμπανοειδή τρούλον, ο πανάρχαιος ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Πέρισυ (το 1927) δε απεστάλει ενταύθα (στην Κέρτεζη) ο αρχιτέκτων βοηθός του κ. Ορλάνδου επί της αναστηλώσεως εν τω Υπουργείω Παιδείας κ. Ορλάνδου κ. Ευγένιος, ο οποίος τον εστερέωσεν προσωρινώς, πάντοτε με μερικάς δοκούς δεξιά και αριστερά…
Αλλά καθώς έσκαψεν πλησίον του Ναού δια να τοποθετήση εν είδει αντιρίδας δοκόν, αίφνης εκ του λάκκου ανεπίδησεν εν χαλκούν Αγαλματίδιον εκ του τύπου των προϊστορικών ή Αρχαϊκών, τα οποία άλλοι χρονολογούν εις την δευτέραν χιλιετηρίδα προ Χριστού και άλλοι εις τον 8ον ή 9ον αιώνα προ Χριστού… Εις βάθος τριών μέτρων ανεύρομεν εν αρχαίον θεμέλιον με μεγάλους λίθους εκτισμένον, και το οποίον δεν είναι απίθανον να είναι τοίχος του ιερού, εις το οποίον να ανήκε το ανευρεθέν ειδώλιον…’’.
Πρόκειται για χάλκινο αγαλμάτιο γυμνής γυναικός ύψους 0,10μ. Η μορφή φέρει στην κεφαλή της αγγείο, το οποίο κρατούσε πιθανόν με το δεξί χέρι, ενώ ακουμπούσε το αριστερό στα ισχία της. Χρονολογείται στο 750-700 π. Χ. Το εν λόγω αγαλματίδιον φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, με αρ. ευρετηρίου του Εθνικού Αρχ/κού Μουσείου Χ 15129.
4) «…Όταν ο Αρκάς μεγάλωσε, μια μέρα που πήγε στο δάσος για να κυνηγήσει, είδε τη μεταμορφωμένη σε αρκούδα μητέρα του –που διατηρούσε όμως ανθρώπινη σκέψη και νόηση– και ετοιμάστηκε να την τοξεύσει. Τότε ο Δίας για να αποτρέψει τη μητροκτονία, τον μεταμόρφωσε σε αρκουδάκι κι έτσι ο Αρκάς αναγνώρισε τη μητέρα του. Επειδή όμως ο Δίας φοβήθηκε την οργή της Ήρας, τους μετέφερε και τους δύο στον ουρανό και τους μεταμόρφωσε σε αστερισμούς, βάζοντας τον Αρκτούρο να τους προστατεύει. Από τότε η Καλλιστώ είναι η Μεγάλη Άρκτος και ο Αρκάς η Μικρή Άρκτος.
Για τους αρχαίους Αρκάδες η Καλλιστώ ήταν εθνική ηρωίδα, την οποία και τιμούσαν παρά τον Ναό της Άρτεμιδος, όπου βρισκόταν και ο τάφος της. Ήταν μητέρα του βασιλέως Αρκάδα, από τον οποίο πήραν το όνομά τους οι Αρκάδες. Οι Τεγεάτες μάλιστα είχαν αφιερώσει ναό στην Καλλιστώ μαζί με λατρευτικό άγαλμα στους Δελφούς».[7]
5) Ο 1ος ιστοριοδίφης της Κέρτεζης, Γεώργιος Β. Σχοινάς, παρότι το υλικό των ερευνών του, των θεωρήσεων και των εικασιών του είναι και διάσπαρτο και όχι πλήρως διασταυρωμένο, αξίζει όμως να το έχουμε υπόψη μας. Γράφει λοιπόν σχετικά με τη σχέση της σημερινής τοποθεσία «Καλόγερος» στο νοτιοδυτικό καστανόδασος με τον μύθο της Καλλιστούς.
«Ο Καλόγερος. Υπάρχει εκεί εις την γενέτειραν μία εκτεταμένη βουνοπλαγιά εις τα Ν. Δ. της περιοχής που λέγεται ‘’Καλόγερος’’. Η λαϊκή παράδοσις αναφέρει, ότι στα παλιά χρόνια και εσχάτως ενίοτε, ενεφανίζετο εκεί ρασοφορεμένος καλόγερος, πανύψηλος, μεσόκοπος και ‘’εχάλαγε τον κόσμο’’ με τα τραγούδια του, ψαλσίματά του. Έτρεχε και επάνω – κάτω. Φάντασμα ήτο, αν και όχι κακοποιόν, μπορεί να ήτο κάποιος κολασμένος.
Τώρα ο καλόγερος αυτός υπάρχει ακόμη, αλλ’ ως απλούν τοπωνύμιον[8] και δεν ακούονται πλέον εκεί φωνές και αντάρες, αλλ’ ούτε και η παρουσία του…
Εξετασθήτω νυν και ο επιχωριάζων παράλληλος αρχαίος μύθος της Καλλιστούς, θα διαπιστώσετε ότι δεν διαφέρει βασικώς από τον νεώτερον Καλόγερον της Κερτέζης, είναι μάλλον απαράλλακτος. ‘’Άλλαξε βέβαια ο Μανωλιός’’, δηλαδή η αφηγηματική διατύπωσις, αλλ’ απλώς ‘’έβαλε τα ρούχα του αλλοιώς’’, τίποτα παραπάνω ή παρακάτω. Τα ίδια μυθικά υλικά, τα ίδια μυθικά στοιχεία. Ο μύθος είναι ένας ενιαίος και ο αυτός από της απωτάτης αρχαιότητος μέχρι του νυν.
Κατ’ αρχάς Καλλιστώ και Καλόγερος είναι μία διαχρονική προσωπικότητα και όχι δύο άσχετοι και διαφορετικαί. Και πως άλλαξε φύλλον; Απλούστατα η λέξις ‘’καλλίγηρις’’[9] των αρχαίων ήλθε εποχή, λόγω εκπαιδευτικής καταπτώσεως, που δεν εταίριαζε με τα φωνητικά μέτρα των νεωτέρων Κερτεζιτών και την μετέτρεψαν εις ‘’καλόγερον’’. Μαζύ με την παραχάραξιν του ονόματος, άλλαξε φραστικώς και το φύλον του κεντρικού μυθολογικού ήρωος και από ‘’καλλίγηρις’’ έγινε ‘’καλόγερος’’…
ΙΙΙ. Δημιουργία πολλών περιπατητικών διαδρομών για επισκέπτες
Πριν τρία χρόνια (2019) το Περιβαλλοντικό Κέντρο Κλειτορίας-Ακράτας (όπως τότε ονομαζόταν) αποφάσισε να εντάξει και την Κέρτεζη στο πλαίσιο των διδακτικών του αναγκών. Μου ζήτησαν να περπατήσουμε κάποιες απ’ αυτές, πράγμα το οποίο έγινε με όλη την ομάδα που ήλθε στην Κέρτεζη. Δυστυχώς τα συνεχή lock down και η δήθεν τηλ-εκπαίδευση ανέστειλαν τις διαδικασίες.
Μια τέτοια διαδρομή ατύπως περπατήσαμε με μια ομάδα συμφοιτητών μου φυσικών από το πρώτο έτος στο Πανεπιστήμιο Πατρών του 1973 την προηγούμενη χρονιά. Απ’ αυτή προέρχονται και οι σχετικές φωτογραφίες. Έκτοτε σχεδιάζω διάφορες διαδρομές με εκπαιδευτικό, λαογραφικό και ιστορικό ενδιαφέρον για κάθε ηλικία.
Η αλήθεια είναι ότι ατύπως περπατιούνται διάφορες διαδρομές τα τελευταία χρόνια. Η δημιουργία όμως του περιπατητικού και ορειβατικού συλλόγου φέτος με την ειδική ονομασία «Τρεις Γυναίκες» ήδη ανοίγει και πολλαπλασιάζει αυτές τις δυνατότητες. Στις 13 Αυγούστου, Σάββατο πρωί, θα πραγματοποιηθούν δύο διαδρομές κυκλικών διαδρομών.
Θα ξεκινήσουν και οι δύο από την κεντρική πλατεία και θα καταλήξουν εκεί.
Μία για τους/τις «ωραίους» στα νοτιοδυτικά και νότια του οικισμού της Κέρτεζης, η οποία θα περάσει από πολλά ενδιαφέρονται σημεία. Η διαδρομή θα γίνει κατά την αντίθετη φορά των δεικτών του ρολογιού (αριστερόστροφη). Θα υπάρξει και σχετική ξενάγηση. Θα διαρκέσει περί τη μία και μισή ώρα, πέραν του χρόνου των ξεναγήσεων.
Τα ενδιαφέροντα σημεία που θα περάσει είναι κατά σειρά: Κεντρική πλατεία, εθνικός Πύργος, Κεφαλόβρυσο,
Αη Γιάννης, νότια δεξαμενή νερού, καρβελοχείμαρρος Ελά, παλιά οδός προς Φροξυλιά, δασικός δρόμος στο καστανόδασος που τέμνει το Κουτσουβέρι, Κοτσάνη Καστανιές, Άγιοι Θεόδωροι, μύλος Μπουμπά, Βουραϊκός, Καλογερικός μύλος, δίδυμοι μύλοι, απαρχές του Βουραϊκού, τοποθεσία τούρκικου τζαμιού, οικία Βοεβόδα (έως το 1780), κεντρική πλατεία/
Η μεγάλη διαδρομή θα είναι ορειβατική, θα αφορά τους/τις «γενναίους» και υπολογίζεται να διαρκέσει περί τις πέντε ώρες. Πιθανά θα γίνει και ξενάγηση σε κάποια σημεία. Η φορά θα είναι όπως αυτή που κινούνται οι δείκτες του ρολογιού (δεξιόστροφη).
Στην αφετηρία η διαδρομή αυτή θα είναι ακριβώς η αντίθετη με την προηγούμενη έως τη συνάντηση της παλιά οδού για Φροξυλιά. Στη συνέχεια οι βασικοί κόμβοι θα είναι: Καλόγερος/Αγία Τριάδα, στου Κάρα τα βράχια, πηγή Φροξυλιάς, καλύβα του Σουγλή, Φτερόλακκα της Καρβελούς (κορυφογραμμή Καρβελούς), Πετράλωνα, Μεγάλο Έλατο, Μελισσότρουπα (κορυφογραμμή Αλογόραχης), Καπρίβαινα/πηγή, λαγκαδιά Κλόκοβας, καλύβα Μερεντίτη, Μεταμόρφωση του Σωτήρος/Νερομάννα, θέση παλαιού Ι. Μετοχίου του Αγίου Νικολάου (Αγίας Λαύρας) αφετηρία παραπόταμου Λίθου ή Μοναστηριά, πηγή Κυρά-Μαριώ, Λίθος, υδατοδεξαμενές στα επάνω Αλώνια/ Κοζίτσα, Άγιος Παντελεήμων, κεντρική πλατεία.
Καλή επιτυχία!
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός ως φυσικός, πτ. θεολογίας, συγγραφέας και ειδικός ερευνητής της Κέρτεζης.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το άρθρο δημοσιεύτηκε στη στή του αρθρογράφου «Βουραϊκές νύξεις» στις σελ. 10 και 11, της ΩΡΑΣ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, αρ, φ. 55, Ιούλιος 2022(04.08.2022). Η επόμενη φωτογραφία από την κορυφή της 1ης σελίδας:
UP DATE, 05.08.2022: Προστίθεται και φωτογραφικές απεικονίσεις του άρθρου κατά σειρά σελ. 10-Ι, σελ. 10-ΙΙ και σελ. 11.
[1] ΠΗΓΗ: Καλλιστώ (μυθολογία) – Βικιπαίδεια (wikipedia.org).
[2] Παραπομπή στο εν λόγω απόσπασμα: «Στο ‘’Ελλάδος περιηγήσεις, ΑΡΚΑ-ΔΙΚΑ’’, παρ. 19».
[3] Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας, ΚΕΡΤΕΖΗ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ…, ό. π., σελ. 15-16.
[4] Παραπομπή στο εν λόγω απόσπασμα: «Γ. Α. Παπαοικονόμου, ‘’Η Κύναιθα και οι Κυναιθείς εις τον Πολύβιον’’, Επετηρίς των Καλαβρύτων, 1, Αθήνα 1969, σ. 105».
[5] Γάννης Αντ. Πίκουλας, «Το οχυρό στην Κέρτεζη Καλαβρύτων», εφημ. «Φω-νή των Καλαβρύτων» (Αύγουστος 1989), σ. 1, 4.
[6] Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΗ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΕΡΤΕΖΗ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, ΑΘΗΝΑ 1999, σελ. 10.
[7] ΠΗΓΗ: Καλλιστώ (μυθολογία) – Βικιπαίδεια (wikipedia.org).
[8] Έχει κτιστεί πριν δύο δεκαετίες από τον ιδιώτη ‘’Ζέκιο’’ το ξωκκλήσι επ’ ονόματι της Αγίας Τριάδος και λειτουργεί την Δευτέραν του Αγίου Πνεύματος.
[9] «‘’Καλλίγηρις’’, λέξις αρχαιοελληνική, επώνυμος της Καλλιστούς, σημαίνουσα Καλλίφωνος. Η λέξις ‘’καλλίγηρις’’ είναι συντεθειμένη εκ δύο λέξεων, ήτοι εκ της λέξεως ‘’καλή’’, που σημαίνει ωραία και της λέξεως ‘’γήρις’’, που σημαίνει φωνή. Ώστε ‘’καλλίγηρις’’ = καλλιφωνία και έτσι Καλλιφωνία ελέγετο παλαιότερα η Κέρτεζη [= Ορθότερα: Καλλιφωνία ελέγετο ο πρώην δήμος με όλα τα χωριά της δυτικής Κοιλάδας του Ερασίνο / Βουραϊκού ποταμού με έδρα την Κέρτεζη]. Εις τα επίσημα έγγραφα η Κέρτεζη εγράφετο ‘’Κέρτεζη Καλλιφωνίας’’, τώρα κακώς γράφουν σκέτα Κέρτεζη….».
Filed under: Καλέσματα,Καλλιστώ,Κερτεζίτικες διαδρομές,Οδοιπορικά,Π. Μπούρδαλας,Σύλλογος Τρεις Γυναίκες |
Το Μανιτάρι του Βουνού 
Σχολιάστε